Búp bê là một phần quan trọng trong văn hóa Nhật Bản, thậm chí người Nhật còn tổ chức lễ hội dành riêng cho búp bê vào mỗi mùa xuân. Búp bê trong tiếng Nhật là ningyo, thường được làm dưới nhiều hình dạng và kích cỡ, đồng thời cũng có nhiều ý nghĩa và cách sử dụng.

Một số đại diện cho các nhân vật lịch sử, trong khi số khác được sử dụng trong những dịp lễ đặc biệt, hoặc làm quà tặng hay đồ lưu niệm,… Mối quan hệ đa dạng và mang nhiều sắc thái lịch sử của đất nước Nhật Bản với búp bê rất khó thể hiện trong một kiểu dáng và hình dáng duy nhất, vì vậy để giúp bạn hiểu được sự khác biệt giữa các loại búp bê khác nhau, bài viết này giới thiệu 12 loại búp bê truyền thống quan trọng của Nhật Bản.

1. Búp bê Hina

Búp bê Hina thường được sử dụng trong Lễ hội búp bê Hinamatsuri và cũng là Ngày của các bé gái, được tổ chức vào ngày 3 tháng 3. Trong lễ hội này, các gia đình có con gái sẽ cầu nguyện mong cho con gái họ có hôn nhân hạnh phúc và tương lai thịnh vượng. Nhiều gia đình sẽ trưng bày búp bê trang trí, được gọi là búp bê Hina, trên những chiếc bục phủ vải đỏ. Búp bê Hina, mặc quần áo từ thời Heian (794 – 1185), đại diện cho Hoàng đế, Hoàng hậu và các thành viên khác của tầng lớp quý tộc cầm quyền.

Sự kiện này cũng được tổ chức tại các đền thờ trên khắp Nhật Bản, một trong số đó là sự kiện Nagashi Bina được tổ chức tại Đền thờ Shimogamo ở Kyoto. Trong sự kiện Nagashi Bina, một cặp đôi mặc trang phục thời Heian cầu kỳ đặt những con búp bê hina nhỏ xuống dòng suối gần đó; một nhóm khán giả sau đó cũng làm như vậy. Mục đích của nghi lễ là truyền cho những con búp bê sức mạnh bảo vệ các bé gái khỏi những linh hồn xấu xa.

2. Búp bê Kyoto

Còn được gọi là Kyo Ningyo, búp bê Kyoto được tạo ra để đóng một vai trò trang trí phức tạp hơn trong xã hội Nhật Bản. Được chế tác bằng kỹ thuật thủ công truyền thống, búp bê Kyoto đúng nghĩa là sản phẩm được tạo nên từ sự hợp tác giữa các nghệ nhân lành nghề nhất trong vùng. Thường mỗi bộ phận của búp bê được tạo ra bởi một nghệ nhân chuyên biệt: một người làm chân và tay, một người làm đầu và tóc, còn quần áo sẽ do một nghệ nhân dệt may thực hiện. Bởi quá trình chế tác khá phức tạp như vậy nên búp bê Kyoto khá đắt tiền, nhưng lại rất bền, tồn tại lâu dài và thường trở thành vật gia truyền được nâng niu trong gia đình.

3. Búp bê Kokeshi

Có nguồn gốc từ vùng đông bắc Nhật Bản, vẻ đẹp của búp bê kokeshi nằm ở sự đơn giản tinh tế. Nhờ thiết kế phổ biến, hình dáng bền bỉ và gu thẩm mỹ tối giản đặc trưng của Nhật Bản, những con búp bê này là những món quà lưu niệm tuyệt vời hoặc đồ trang trí tinh tế.

Mặc dù nguồn gốc cụ thể của chúng vẫn còn là một bí ẩn, nhưng các nhà sử học cho rằng hóa thân đầu tiên của búp bê kokeshi được chế tác ở đâu đó trong vùng Tohoku trong thời kỳ Edo (1603 – 1868). Búp bê kokeshi thường có nhiều biến thể, nhưng vẫn giữ được những đặc điểm chung như không có tay chân, cơ thể được trang trí bằng những bộ quần áo hoa. Chúng thường được vẽ bằng mực đỏ và đen, nhưng đôi khi có các điểm nổi bật của màu vàng, tím, xanh lam và xanh lục. Một số mẫu có phần tóc được tạo ra từ một khối gỗ riêng biệt, số khác đơn giản hơn thì phần tóc được sơn lên.

Tuy không còn phổ biến như trước đây, nhưng búp bê kokeshi vẫn được biết đến rộng rãi thông qua trò chơi điện tử và máy chơi game huyền thoại Nintendo. Được biết nhà phát trò chơi này đã lấy cảm hứng từ búp bê kokeshi để tạo nên Miis, hình đại diện kỹ thuật số của Nintendo.

4. Búp bê Daruma

Trong tất cả các loại búp bê truyền thống của Nhật Bản, Daruma có lẽ là loại búp bê nổi tiếng nhất. Chúng được coi là biểu tượng của may mắn và thường được mua trong dịp Năm Mới, Daruma được mô phỏng theo chân dung thần thoại của Bồ Đề Đạt Ma, người sáng lập Thiền tông. Hình vẽ hình quả trứng với khuôn mặt giận dữ, không có tròng đen, kỳ quái của chúng được cho là nhắc nhở chủ nhân của con búp bê về tầm quan trọng của sự kiên trì – một khái niệm có liên quan chặt chẽ với các hệ thống tín ngưỡng khổ hạnh phương Đông. Khi ai đó mua một con búp bê Daruma, họ sẽ thành tâm cầu nguyện một điều gì đó hoặc chọn một mục tiêu mà mình quyết tâm đạt được, sau đó tô tròng đen mắt trái. Một khi lời cầu nguyện hoặc mục tiêu đã đạt được, thì họ sẽ tô đen nốt mắt còn lại.

5. Búp bê Gogatsu

Tương tự như lễ hội hinamatsuri, Tango-no-Sekku, là một lễ hội truyền thống được tổ chức vào ngày 5 tháng 5 dành cho các bé trai. Cũng giống như Ngày của các bé gái, Trong Ngày của các bé trai, các gia đình có con trai sẽ trưng bày những con búp bê Gogatsu hay Gogatsu ningyo. Gogatsu ningyo, có nghĩa là búp bê chiến binh, mặc dù gọi là búp bê, nhưng thường người ta sẽ trang trí mũ, áo giáp samurai với vũ khí, như kiếm, cung tên đặt ở hai bên.

Lễ hội bắt nguồn từ một nghi thức có từ 1.200 năm trước, ban đầu người ta cúng dường rễ cây xương bồ ngọt để xua đuổi tà ma, sau dần biến thành Ngày của các bé trai, theo đó các cộng đồng sẽ cầu nguyện cho sự thành công trong tương lai của con trai họ trong trận chiến. Ngày nay, trong lễ hội mọi người vẫn cầu nguyện các vị thần mang đến thành công và may mắn cho con cháu của họ trong cuộc sống thay vì trong trận chiến khát máu xưa kia.

6. Búp bê Iki

Búp bê Iki hay Iki ningyo, là loại búp bê truyền thống Nhật Bản có kích thước và biểu cảm sống động như người thật. Giống như nhiều tác phẩm nghệ thuật và thủ công khác, búp bê Iki trở nên phổ biến trong thời kỳ Edo, đặc biệt chúng trở thành trung tâm ở các misemono (triển lãm, chương trình hoặc buổi trình diễn bột giấy).

Như đã nói, búp bê Iki có kích thước như người thật, từ tỷ lệ cơ thể đến các chi tiết phức tạp của khuôn mặt. Thông thường, phần đầu được làm bằng gỗ phủ một lớp vỏ nghiền. Bên cạnh đó, để đảm bảo các đặc điểm trên khuôn mặt chân thực nhất có thể, kính đánh bóng được sử dụng làm mắt, ngà voi để tạo thành răng (ngày nay người ta chủ yếu sử dụng mặc dù xương thay thế), tóc người hoặc lông động vật dùng để tạo thành tóc và lông mi.

7. Búp bê Kimekomi

Mặc trang phục dệt may truyền thống của Nhật Bản và thường được miêu tả với những nét mặt thanh nhã, búp bê Kimekomi được tìm thấy trong các cửa hàng quà tặng và xưởng thủ công chuyên dụng trên khắp Nhật Bản. Thuật ngữ kimekomi, dùng để chỉ quần áo, là một kỹ thuật thủ công được tạo ra ở Kyoto vào đầu những năm 1700 và được tiếp tục hoàn thiện trong nhiều thế kỷ tiếp theo.

Kỹ thuật này bao gồm việc cắt các hoa văn vào xốp cứng hoặc gỗ mềm, sau đó nhét các lớp vải vào các vết cắt trước khi dán lên búp bê, có thể hiểu tóm gọn là kỹ thuật bọc vải vào gỗ. Bên cạnh mang tính chất trang trí cũng như giúp xua đuổi tà ma, bệnh tật, búp bê kimekomi còn có mối liên hệ chặt chẽ với Đền Kamigamo ở Kyoto, nơi mà những nghệ nhân đầu tiên đã chế tác ra chúng.

8. Búp bê Kintaro

Kintaro, tên có nghĩa là “Cậu bé vàng”, là một nhân vật nổi tiếng trong văn hóa dân gian Nhật Bản. Một đứa trẻ có sức mạnh thần thánh, cậu bé đã xuất hiện trong nhiều vở kịch kabuki và bunraku qua nhiều thế kỷ và thường được miêu tả trong hình dạng búp bê. Búp bê Kintaro có thể được làm từ nhiều chất liệu khác nhau, bao gồm gỗ, gốm sứ, đất sét, nhựa. Sơn và chỉ cũng sẽ được thêm vào để tạo màu cho búp bê và có chức năng tương ứng như tóc và quần áo.

Ở dạng tượng nhỏ, Kintaro thường được tạo hình với thân hình mũm mĩm ở tuổi vị thành niên và mái tóc đen dài, ăn mặc theo phong cách truyền thống của Nhật Bản. Cậu cũng mặc một chiếc áo lá màu đỏ và vàng, một tay cầm rìu chiến và tay kia cầm một con cá chép. Kintaro thường được xuất hiện trong Ngày của các bé trai với hy vọng rằng chú sẽ giúp các cậu bé lớn lên trở thành những người đàn ông mạnh mẽ và anh hùng.

9. Búp bê Gosho

Búp bê Gosho, còn được gọi là gosho ningyo, là những bức tượng nhỏ xinh xắn, bóng mượt có lịch sử 400 năm. Không lâu sau khi chúng xuất hiện trong tác phẩm của các nghệ nhân bậc thầy ở Kyoto, chúng trở thành quà tặng phổ biến cho các daimyo, hay “lãnh chúa phong kiến”, những người đã đến thăm thành phố (lúc đó là thủ đô của Nhật Bản).

Búp bê Gosho là trò chơi tái tạo của trẻ em và được cho là mang lại may mắn cho chủ nhân của chúng. Phong cách đặc biệt của búp bê Gosho là sự kết hợp giữa các đặc điểm của tuổi thiếu niên ở trang phục, cơ thể với đặc điểm giống như người lớn ở khuôn mặt, gợi nhớ đến những chiếc mặt nạ mà các diễn viên đeo trong các buổi biểu diễn kịch Noh. Thường tạo dáng với các đạo cụ và đồ vật, mỗi con búp bê Gosho mang trong mình một ý nghĩa khác nhau, chẳng hạn như sự tôn kính, niềm vui, niềm hân hoan và sự may mắn.

10. Búp bê Karakuri

Búp bê Karakuri, bức tượng nhỏ cơ khí hoặc máy tự động được tạo ra lần đầu tiên trong thời kỳ Edo, có thể coi là tiền thân của robot thông minh Nhật Bản. Thuật ngữ karakuri, có nghĩa là “cơ giới” hoặc “máy móc”.

Thoạt nhìn, búp bê karakuri trông giống một búp bê trang trí thông thường. Tuy nhiên, sau khi kiểm tra kỹ hơn, bạn sẽ nhận thấy chúng có một cơ chế bí mật, được triển khai thông qua chuyển động của các đòn bẩy nhỏ bên trong do áp lực tác động từ bên ngoài. Một ví dụ là một con búp bê đứng yên đang cầm một chiếc đĩa hướng ra ngoài bằng cả hai tay, sau đó nó sẽ di chuyển về phía trước khi nhận một bát trà trên đĩa. Các loại búp bê karakuri phổ biến là Chahakobi Ningyo (búp bê phục vụ trà), Dangaeri Ningyo (Búp bê đi cầu thang), Yumihiki Doji (Búp bê bắn cung), Shinadama Ningyo (Búp bê pháp sư),…

11. Teru Teru Bozu

Teru teru bozu trong tiếng Nhật có nghĩa là nhà sư nắng, là một con búp bê bằng vải dùng để cầu thời tiết. Chúng phổ biến ở thời kỳ Edo, thường được treo lên trước hiên nhà để cầu thời tiết tốt cho ngày hôm sau. Khi muốn ngày hôm sau trời nắng thì treo xuôi, còn nếu muốn có mưa thì treo ngược.

12. Okiagari-koboshi

Okiagari-koboshi (hay búp bê roly – poly) mang nghĩa cậu bé đứng dậy trong tiếng Nhật, là một loại búp bê truyền thống của Nhật Bản được làm từ giấy bồi và được thiết kế sao cho nó tự trở lại vị trí thẳng đứng nếu bị xô ngã. Chúng được coi là bùa may mắn và là biểu tượng của sự kiên trì, bền bỉ. Đặc tính tự đứng thẳng lại của Okiagari-koboshi khá giống với búp bê lật đật của Việt Nam.

Okiagari-koboshi rất phổ biến ở vùng Aizu của tỉnh Fukushima. Ở đó, những con búp bê thường được bán với hai loại màu đỏ và xanh. Mọi người mua những con búp bê trong Tokaichi (Chợ ngày thứ mười) được tổ chức vào ngày 10 tháng Giêng hàng năm. Những người mua thường ném nhiều okiagari-koboshi xuống cùng lúc; những người có búp bê đứng lên được cho là những người may mắn. Truyền thống bắt buộc mua đủ okiagari-koboshi cho mỗi thành viên trong gia đình và thêm một con dư để mong ước gia đình thịnh vượng và bình an trong năm mới.

Theo japanobjects